شرح فایدهْ حکایت ِآن شخص ِشتر جوینده

 راه دست یابی به حکمت الهی و معرفت باطن قرآن

محقق و مقلّد

مِرى: یعنی از رقابت و هم‌چشمی،مراء، جدال، لجبازى.

انبازى: شرکت جستن.

گفت عصا بودن: سخن محرک عمل شدن. (نشانیها که تو مى‏دهى موجب مى‏شود که مقلّد هم همان نشانها را گوید و با تکیه به گفتار تو به طلب ادامه دهد).

 ( 2984) تو شترى گم کرده‏اى و هر کس از شتر نشانى مى‏دهد. ( 2985) تو اگر چه نمى‏دانى که شتر کجا است ولى مى‏دانى این نشانیها که مى‏دهند درست نیست زیرا نشانى شتر خود را مى‏دانى‏. ( 2986) یکى دیگر هم که اصلا شترى گم نکرده براى اینکه با کسى که شتر گم کرده همسرى کرده باشد آن هم شتر مى‏جوید. ( 2987) و مى‏گوید بلى من هم شتر گم کرده‏ام و هر کس نشانى بدهد مژدگانى خواهم داد. ( 2988) و براى اینکه در شتر با تو شریک باشد باین طمع این بازى را مى‏کند. ( 2989) او نشانى کج را از نشانى راست تمیز نمى‏دهد ولى گفته تو عصاى دست اوست‏. ( 2990) بهر کس که بگویى این نشانى خطا بود او هم از تو تقلید کرده همین را مى‏گوید.

مولانا در مثنوی بارها به این اعتقاد اشاره می‏کند که هرکس با مبدأ هستی رابطه‌ای داشته باشد، حکمت الهی و معرفت باطن قرآن به او تعلق دارد و هر جا که این معرفت و حکمت را بیابد، ‌آن را می‏شناسد. حکمت الهی نیز مانند شتر گم‌شده‏ای که به صاحبش باز می‌گردد به سوی او می‏آید. مولانا با اشاره دیگری به همین مضمون در مورد کسانی سخن می‏گوید که در جست‌وجوی این معرفت‏اند و نیز کسانی که به تقلید جویندگان، مدعی حقیقت‌جویی می‏شوند وچه بسا که این مدعیان هم سرانجام دریابند که حقیقتی هست. «این نشانی‌ها خطاست»، مرحله‏ای را توصیف می‏کند که سالک می‏فهمد وصول به حق، راهی غیر از منطق و دلیل و ابزار‏های این جهانی دارد.

 لا رَیبَ فِیهِ: یعنی شکی درآن (قرآن) نیست. اشاره به آیه اول سوره بقره که مى‏فرماید: «ذلِکَ اَلْکِتابُ لا رَیْبَ فِیهِ» یعنى این همان کتاب است که وعده نزول آن داده شده و شکى در آن نیست.[1]

 آن: نشان راست.

جان: روح حیوانى.

روان: نفس ناطقه (فرهنگ لغات و تعبیرات مثنوى)، روح انسانى.

امین: همان انبیا و اولیای حق‏اند که به ما نشانی‌های درست و روشن می‏دهند.

بَلاغ: رساندن پیام.

بلاغ مبین: پیام روشن، پیام آشکار،. همان قرآن است، که بهترین نشانه‌ها برای یافتن حق می‌باشد:« وَأَطِیعُواْ اللّهَ وَأَطِیعُواْ الرَّسُولَ وَاحْذَرُواْ فَإِن تَوَلَّیْتُمْ فَاعْلَمُواْ أَنَّمَا عَلَى رَسُولِنَا الْبَلاَغُ الْمُبِینُ»:اطاعت خدا و اطاعت پیامبر کنید! و (از مخالفت فرمان او) بترسید! و اگر روى برگردانید، (مستحق مجازات خواهید بود؛ و) بدانید بر پیامبر ما، جز ابلاغ آشکار، چیز دیگرى نیست (و این وظیفه را در برابر شما، انجام داده است).[2] و:« وَمَا عَلَى الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلَاغُ الْمُبِینُ»:و بر پیامبر چیزى جز رساندن آشکار نیست!»[3]

فِیهِ آیاتٌ بَیِّنات: در آن نشانه‏هاى راست آشکار استف اشاره دارد به آیه سورهْ آل‌عمران در وصف کعبه است و مولانا می‏خواهد بگوید که این نشانی‌ها مثل کعبه است که:«فِیهِ آیَاتٌ بَیِّنَاتٌ مَّقَامُ إِبْرَاهِیمَ وَمَن دَخَلَهُ کَانَ آمِنًا »:در آن، نشانه‏هاى روشن، (از جمله) مقام ابراهیم است؛ و هر کس داخل آن [= خانه خدا] شود؛ در امان خواهد بود،[4] و به مرد راه حق آرامش می‏بخشد.

برات: حواله، که بیشتر در مورد پول نقد به کار مى‏رود. سند، دستخط و حکم (و مقصود سند یا نشانه درستى گفتار است).

قدر: مقدّر شده (شب قدر). اشارت است بدان چه در شب قدر براى آنان که گناهى نکرده‏اند یا از گناه توبه کرده‏اند برات آزادى از آتش داده مى‏شود.

 ( 2991) وقتى کسى نشانى راست داد براى تو یقین پیدا مى‏شود و درک مى‏کنى که« لا رَیْبَ فِیهِ» کاملا درست است. ( 2992) پس همان نشانى شفاى جان رنجور تو گردیده و حس تو را که حافظ گنج است آشکار ساخته و بکار مى‏اندازد. (- چهره‏ات را ارغوانى نموده ببازوانت نیرو بخشیده صفات و ملکات و خلقت تو را صد چندان مى‏کند. ( 2993) چشمت از آن نشانى روشن و پایت براى دویدن نیرومند شده جسمت جان و جانت روان مى‏گردد. ( 2994) و مى‏گویى اى کسى که امین هستى راست گفتى این نشانى‏ها بلاغ مبین است‏. ( 2995) و در آن آیات روشن یقینى دیده مى‏شود این نشانى برات یا شب قدر و راه نجات است‏. ( 2996) وقتى او این نشان را داد مى‏گویى وقت رفتن است جلو بیفت و راهنماى من باش‏. ( 2997) اى شخص راستگو از تو پیروى خواهم کرد تو از شترم با خبر هستى پس بمن نشان بده که کجا است‏.

سخن در مورد مقامی ‏است که در آن، معرفت و آشنایی به اسرار آغاز می‏شود و انسانِ آگاه، زندگی جسمی ‏ندارد و جسم او به جان تبدیل می‏شود. آن‌چه در راه حق حرکت و جنبش دارد، جان انسان آگاه است که به سوی حق روان می‏گردد.